آشنایی با انواع بستر و حریم رودخانه ها و تعاریف قانونی آن

همانگونه که از ماده 1 آیین نامه مذکور پیداست، تفاوت نهر و رودخانه در حوضه آبریز آن است. نهر طبیعی بر خلاف رودخانه حوضه آبریز مشخصی ندارد. نهر سنتی نیز برخلاف نهر طبیعی توسط اشخاص و به صورت غیرمدرن ساخته شده است.(یکبار مجلس شورای اسلامی قانونی تصویب کرد تا کشاورزانی که از انهار غیر سنتی و کانالیزه استفاده می‌کنند باید مبلغی را به دولت بپردازند. کشاورزان برخی مناطق نیز شبانه کانال‌های بتنی آب را تخریب نموده و به نهر سنتی تبدیل کردند!)

تعریف قانونی بستر و حریم رودخانه

حال که با تعاریف قانونی رودخانه و انواع آبراهه‌ها آشنا شدیم نوبت به تعریف بستر قانونی رودخانه و حریم آن می‌رسد. در ماده 1 آیین‌نامه فوق الذکر در رابطه با بستر و حریم آمده است که :

با توجه به توضیحات بالا، بستر قانونی رودخانه با بستر جاری و طبیعی آن متفاوت است. حد بستر قانونی رودخانه پهنه سیلاب 25 ساله (بسته به نظر کارشناسان وزارت نیرو می‌تواند کمتر یا بیشتر نیز در نظر گرفته شود) می‌باشد در صورتی که بستر طبیعی و یا جاری رودخانه قسمتی از آن است که آب در آن جریان دارد و یا احتمال دارد جریان یابد. به طور خلاصه می‌توان گفت بستر، آن قسمت از رودخانه، نهر یا مسیل است که در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژیک و داغاب و حداکثر طغیان با دوره بازگشت 25 ساله و بدون رعایت اثر ساختمان تأسیسات آبی، بوسیله وزارت نیرو یا شرکت آب منطقه‎‌ای تعیین می‌شود.

منظور از دبی با دوره بازگشت 25 ساله رودخانه، سیلابی است که به طور متوسط هر 25 سال یکبار اتفاق می‌افتد. یعنی احتمال و شانس چنین سیلابی 4 درصد است. در پهنه 25 ساله مدل شده جهت تعیین بستر، باید کلیه مستحدثات حذف و رودخانه در شرایط طبیعی خود مدلسازی شود. تعیین پهنه بستر و حد حریم رودخانه در واقع ابزاری اساسی جهت استفاده بهینه از اراضی اطراف رودخانه و مدیریت کاهش خطرات سیلاب می‌باشد. بستر قانونی رودخانه جزء اموال ملی است و هیچکس حق تملک قانونی آن را ندارد اما در برخی مواقع و با موافقت وزارت نیرو می‌توان آن را اجاره کرد. البته کاربری اراضی استیجاری محدود و پیش‌بینی شده است.

منظور از لغت ارتفاق در تعریف حریم چیست؟ خیلی ساده باید گفت ارتفاق از رفاقت می‌آید و معنی مدارا دارد. حق ارتفاق حقی است که یک شخص در ملک دیگری دارد. یعنی مالکینی که زمین‌هایشان در حریم رودخانه قرار دارد باید با وزارت نیرو مدارا کنند و کاربری زمین‌هایشان بگونه‌ای باشد که مانع رفت و آمد تجهیزات لایروبی و حفاظت رودخانه نشود. برای مثال هرگونه ساخت و ساز مستحدثات در حریم رودخانه ممنوع است اما کشت موقت موردی ندارد.

منظور از بستر مرده چیست؟

در ماده 8 آیین‌ نامه مورد اشاره، در رابطه با بستر مرده این طور بیان شده است :

دو نکته مهم از این ماده قانونی میتوان برداشت نمود. اول اینکه این تغییرات باید به صورت طبیعی باشند تا به عنوان بستر مرده تقلی شوند و دوم آنکه بستر مرده همچنان در مالکیت دولت خواهد بود. این بدان معنی‌است که اگر در تصاویر هوایی قدیمی از یک منطقه، محدوده‌ای جزء بستر باشد، درصورت جابجایی بستر و تغییر مسیر رودخانه، آن محدوده همچنان جز اراضی ملی و بستر متروک خواهد بود. این نکته از آن جهت حائز اهمیت است که در برخی مناطق کشور نظیر شهر قدس، بستر متروک رودخانه به شهر و شهرک تبدیل شده است. حال آنکه انتظار جریان یافتن آب نیز در آنجا وجود ندارد.

منظور از حریم کمی و کیفی چیست؟

آنچه که در بند خ ماده 1 آئین‌نامه بدان اشاره گردید در رابطه با حریم کمی بود که از یک تا بیست متر می‌تواند متغیر باشد. مقدار حریم کمی رودخانه براساس دستورالعمل تعیین حریم کمی رودخانه ها (دستورالعمل شماره 89/68583/700 مورخ 89/10/29) محاسبه می‌گردد. حریم کیفی، آن قسمت از اراضی اطراف منابع آب سطحی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حفاظت کیفی و جلوگیری از آلودگی و تخریب آن‌ها لازم است. براساس آن، مالکان املاک مجاور منابع آب، حق انجام فعالیتی که باعث آسیب به کیفیت منابع آب شوند، ندارند.