محاسبه حریم کمی رودخانه به روش DSLRS به همراه دانلود دستورالعمل

دستور العمل تعیین حریم کمی رودخانه‌ها توسط دفتر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال ۱۳۸۹ منتشر گردید. این دستورالعمل طبق اصلاحیه بند خ ماده یک آیین نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها (مصوب ۱۳۸۲) به منظور محاسبه حریم کمی رودخانه‌ها، مسیل‌ها و سایر انهار طبیعی تدوین گردیده است. برای آشنایی بیشتر با حریم کمی رودخانه، مقاله آشنایی با انواع حد بستر و حریم رودخانه‌ها را بخوانید.

محدوده و مسئولیت اجرای این دستورالعمل، کلیه شرکت‌های آب منطقه‌ای و سازمان آب و برق خوزستان است و نظارت بر حسن اجرای آن بر عهده کمیته ناظر شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران می‌باشد. شما به عنوان فردی خارج از دایره فوق، حریم کمی مصوب رودخانه را باید از سازمان آب منطقه‌ای مربوطه استعلام بگیرید. اگر مهندس مشاور و یا کارشناس رسمی دادگستری هستید، تحت شرایط خاصی می‌توانید به دستورالعمل مورد بحث اشاره کنید اما تصمیم گیری نهایی به عهده ارگان‌های ذی ربط خواهد بود.

محاسبه حریم کمی به روش DLSRS

عبارت DLSRS مخفف شاخص‌هایی است که در تعیین حریم کمی موثر بوده و عبارتند از :

• دبی ۲۵ ساله (Discharge)
• مکان (موقعیت) (Location)
• پایداری بستر و کناره (Stability)
• رژیم جریان (Regime)
• تنش اجتماعی (Social Tension)

در روش DLSRS مطابق رابطه (۱) ابتدا حریم مربوط به هر شاخص محاسبه شده و پس از اعمال ضرایب مربوطه با هم جمع می‌شوند. باید توجه کرد که نتیجه نهایی در محدوده ۱ الی ۲۰ متر محدود می‌گردد.

که در آن F مقدار نهایی حریم، W_i وزن شاخص i (وزن هر شاخص با توجه به اهمیت آن بین ۰/۳- تا ۰/۷ قرار می‌گیرد) و f_i حریم شاخص i است.

حریم کمی رودخانه‌ها در هر بازه براساس مقادیر هر یک از شاخص‌های فوق در آن بازه تعیین می‌گردد. بازه‌های مختلف براساس انشعابات آبراهه (محل تقاطع سرشاخه‌ها) انتخاب می‌شوند. هرگاه بازه‌ای از یک آبراهه وارد محدوده شهری و یا روستایی شود، آن بازه براساس محدوده تقسیمات شهری و روستایی به بازه‌های کوچکتر شهری و یا روستایی نیز تقسیم خواهد شد. حریم کمی محاسباتی در بازه‌های مختلف یک رودخانه لزوماً ثابت نبوده و می‌تواند متفاوت باشد.

وزن شاخص‌ها

به هریک از شاخص‌های پنج‌گانه روش DLSRS به نسبت اهمیت آنها در تعیین حریم، ضریب وزنی در محدوده ۰/۳- تا ۰/۷ اختصاص داده می‌شود. به شاخص‌هایی که نقش افزاینده در مقدار حریم دارند وزن مثبت و به شاخص‌هایی که نقش تعدیل کننده دارند، وزن منفی تعلق می‌گیرد. در جدول شماره ۱ وزن شاخص‌ها ارائه شده است.

معرفی شاخص‌های DLSRS و حریم آن‌ها

الف) دبی ۲۵ ساله (D)

این شاخص یکی از مهم‌ترین پارامترهای هیدرولوژیکی حوضه، متأثر از سطح حوضه، رده رودخانه و ریسک قابل قبول است که در تعیین حد بستر نیز از اهخمیت بالایی برخوردار است.سیلاب ۲۵ ساله به یکی از روش‌های ارائه شده در راهنمای پهنه بندی سیل و تعیین حد بستر و حریم رودخانه (نشریه شماره ۳۰۷ معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری) قابل محاسبه می‌باشد. در جدول ۲ محدوده حریم مربوط به شاخص دبی ۲۵ ساله ارائه شده است. برای تعیین دبی‌های بینابین حدود جدول ۲، از روش درونیابی استفاده خواهد شد.

تبصره – در بازه‌های با مقطع U یا V شکل که سیل‌هایی با دوره برگشت ۵۰ ساله نیز در همان مقطع جریان می‌یابد، در صورت انتخاب لبه ترانشه طبیعی یا مصنوعی به عنوان حد بستر، از حریم حداقل در ردیف محدوده دبی (جدول ۲) استفاده خواهد شد و نیازی به درونیابی ندارد.

ب) مکان یا موقعیت (Location)

با توجه به موقعیت آبراهه‌ها و تکامل شبکه‌بندی حوضه آن‌ها می‌توان آبراهه‌ها را در درجات اهمیت مکانی مختلفی دسته‌بندی کرد. تکامل شبکه‌بندی در هر حوضه توسط شماره رده آبراهه‌های آن مشخص می‌شود. اولین انشعبات آبراهه‌ها را شاخه ۱ گویند. از اتصال دو شاخه رده ۱ رودخانه رده ۲ بوجود می‌آید. آبراهه رده ۲ زمانی به آبراهه رده ۳ تبدیل می‌شود که حداقل یک آبراهه رده ۲ دیگر به آن بپیوندد. در جدول ۳، محدوده حریم تخصیص داده شده به شاخص مکان ارائه شده است. در انتخاب حریم شاخص مکان برای بازه‌ای که دارای موقعیت آبراهه مشترک در چند ردیف از جدول ۳ باشد، موقعیتی ملاک عمل خواهد بود که بالاترین اهمیت مکانی را دارد. به عنوان مثال حریم شاخص مکان بازه روستایی از یک رودخانه مرزی برابر ۲۰ متر خواهد بود.

ج) پایداری بستر و کناره (S)

توسعه پایدار در کناره رودخانه‌ها باید بگونه‌ای باشد که حرکت‌های عمقی و جانبی رودخانه باعث تخریب سریع آن‌ها نگردد. از سوی دیگر وجود بستر نامتعادل و کناره‌های ناپایدار سبب افزایش تردد ماشین‌آلات لایروبی شده و بازه مورد نظر را مستعد عملیات ساماندهی، پتانسیل یابی برداشت شن و ماسه و رعایت حریم حداکثری می‌نماید؛ لذا حریم پایداری را باید به گونه‌ای انتخاب نمود تا عملیات حفاظت و بهره‌برداری از آبراهه به نحو احسن انجام گیرد. با استفاده از بازدید میدانی و یا خروجی مطالعات ریخت شناسی و فرسایش و رسوب، پایداری بستر و کناره هر بازه مشخص شده و مطابق جدول ۴ حریم مربوطه اتخاد می‌شود. در این جدول بازه‌های پایدار و متعادل، نیمه پایدار و ناپایدار و نامتعادلو به شرح ذیل تعریف می‌شوند. هر کدام از تعاریف ذیل که در طول یک بازه غالب باشد، به عنوان شاخص پایداری آن بازه انتخاب خواهد شد.

• بازه پایدار و متعادل : بازه‌ای است که در آن بستر و دیواره‌ها، غیرقابل فرسایش بوده و رودخانه از لحاظ فرسایش و رسوبگذاری به تعادل رسیده است. در این بازه‌ها برداشت شن و ماسه صورت نمی‌گیرد.
• بازه نیمه پایدار : بازه‌ای است که در آن بستر و دیواره‌ها، دارای فرسایش اندکی بوده و رودخانه از لحاظ فرسایش و رسوب گذاری به تعادل نرسیده است. این نوع بازه‌ها در مطالعات ساماندهی جزو بازه‌های با اولویت ساماندهی کم تا متوسط طبقه‌بندی می‌شوند و امکان صدور مجوز برداشت شن و ماسه در این بازه‌ها وجود دارد.
• بازه ناپایدار و نا متعادل : بازه‌ای است که در آن بستر و دیواره‌ها، دارای فرسایش شدید بوده و رودخانه از لحاظ فرسایش و رسوبگذاری کاملاً نامتعادل است. این نوع بازه‌ها در مطالعات ساماندهی جزو بازه‌های با اولویت ساماندهی زیاد طبقه‌بندی می‌شوند و بدلیل رسوب گذاری شدید در این نوع بازه‌ها، احتمال تردد ماشن آلات لایروبی زیاد است. برداشت شن و ماسه در این بازه‌ها همراه با عملیات حفاظت کناره‌ها صورت می‌گیرد.

د) رژیم (R)

رژیم جریان تابعی از سرعت و عمق جریان است که به کمک عدد فرود جریان در هر مقطع از آبراهه مشخص می‌گردد. این شاخص می‌تواند به عنوان نمایه‌ای از شیب رودخانه در تعیین حریم رودخانه بکار رود. مسلماً هرچه شیب بازه‌ای از رودخانه بیشتر باشد ارتفاع جریان‌های سیلابی کمتر شده و جریان با سرعت بیشتری از حوضه خواهد شد. با تعیین عدد فرود در هر مقطع، رژیم جریان در سه دسته فوق بحرانی، زیر بحرانی و بحرانی طبقه‌بندی می‌شود. رژیم بحرانی رژیمی است که در آن عدد فرود جریان برابر یک می‌باشد. هرگاه عدد فرود بازه کمتر از یک باشد جریان زیر بحرانی و هرگاه عدد فرود بازه بیشتر از یک باشد جریان فوق بحرانی خوانده می‌شود.

نکته : عدد فرود هر بازه به روش میانگین‌گیری از اعداد فرود مقاطع موجود در آن بازه محاسبه می‌شود. هرگاه در بازه‌ای به دلایل غیر طبیعی در مقطع رودخانه‌ای تنگ‌شدگی و یا برآمدگی موضعی (پل، کف‌بند و …) وجود داشته باشد، اثر کاهشی شاخص رژیم جریان در آن بازه اعمال نخواهد شد.

هـ) تنش اجتماعی (S)

به منظور کاهش اعتراض‌ها و مشکلات اجتماعی ناشی از اعمال حریم از شاخص کاهنده تنش اجتماعی استفاده می‌شود. نتایج حاصل از گزارشات حقوقی و اجتماعی مطالعات تعیین حد بستر و حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها می‌تواند نقش ارزنده‌ای در تعیین مالکیت‌های املاک مجاور و مشکلات حقوقی – اجتماعی آزادسازی اراضی بستر و چگونگی رفع تجاوزات داشته باشد. برای تعیین تنش اجتماعی ناشی از اعمال حریم، نمایه تنش نسبی برابر نسبت طولی از بستر بازه که در تملک قانونی اشخاص است به نسبت طول کل بازه مورد نظر پیشنهاد شده است.

در رابطه مقابل، T تنش نسبی، l_i طول هم راستای رودخانه از ملک موجود در بستر و یا حریم مطابق با سند مالکیت، L طول بازه و n تعداد اسناد مالکیت موجود در اراضی بستر رودخانه است. محدوده حریم تخصیص داده شده به شاخص تنش اجتماعی در جدول ۶ ارائه شده است.

نحوه گرد نمودن حریم محاسباتی

با توجه به اینکه روش DLSRS حریم کمی را به صورت یک عدد اعشاری محاسبه می‌نماید، به منظور انتخاب رقم مناسب برای اعلام حریم از روش گرد نمودن حریم محاسباتی به شرح ذیل استفاده خواهد شد.

• هرگاه بخش اعشاری حریم محاسباتی از ۰/۲۵ کمتر باشد، قسمت اعشاری قابل اغماض است.
• هرگاه بخش اعشاری حریم محاسباتنی برابر و یا مابین ۰/۲۵ الی ۰/۷۵ باشد، قسمت اعشاری به ۰/۵ گرد می‌شود.
• هرگاه بخش اعشاری حریم محاسباتی از ۰/۷۵ بیشتر باشد، یک متر به ازای قسمت اعشاری حریم محاسباتی به قسمت طبیعی حریم محاسباتی افزوده شود.

یک مثال برای محاسبه حریم کمی

در جدول زیر محاسبه مربوط به تعیین حریم بازه روستایی رودخانه‌ای به طول ۲ کیلومتر و دبی ۲۵ ساله ۵ متر مکعب بر ثانیه که رژیم جریان آن فوق بحرانی (عدد فرود متوسط = ۱/۱) بوده و بستر و کناره‌های آن نیمه پایدار می‌باشد ارائه شده است. در محاسبات فرض شده که در ۱۰۰ متر انتهای بازه بستر رودخانه سند مالکیت صادر شده است.

دانلود رایگان دستورالعمل محاسبه حریم کمی رودخانه‌ها

در انتهای این پست می‌توانید فایل پی دی اف دستورالعمل تعیین حریم کمی رودخانه‌ها را به طور مستقیم و رایگان دانلود کنید.